Im jestem starsza, tym większe mam wrażenie, że poruszamy się w świecie pierwszoosobowych narracji, opowiadamy własne historie, tworzymy produkty lepsze od „...”, rozbudowujemy marki osobiste w kontrze do “...”, dbamy o te “nasze” społeczności. Oblepiamy swoją wizją większe lub mniejsze kręgi rzeczywistości. I nie wiem, czy to złe, czy dobre podejście – z pewnością jest szczere i w tym sensie uczciwe. Natomiast stawia nas w pewnej kontrze: „ja” i „świat”, gdzie „świat” służy nam do używania.

A gdzieś obok, poza kręgiem naszej używalności, pływa wyspa śmieci po oceanie, złogi niepotrzebnych danych pochłaniają przestrzenie dyskowe, energia rozlewa się strumieniami, ale nie tam, gdzie jest potrzebna. I zadaję sobie pytanie, czy może jednak na nas, jako projektantach (a nie tylko na naszych zleceniodawcach), powinna spoczywać odpowiedzialność za dbanie również o te kręgi, które nas bezpośrednio nie dotyczą? I zastanawiam się, jak moglibyśmy tworzyć produkty, które zamiast budować potrzebę posiadania, pomagają w minimalizowaniu jej?

Zaczęłam o tym myśleć wiele lat temu, gdy projektowałam trzy różne opakowania dla tego samego pilniczka do paznokci, żeby sprzedać go trzem różnym grupom odbiorców. Wtedy w głowach twórców kołatały myśli: "jak najwięcej?", a nie "czy w ogóle?" – i wtedy też z tymi wątpliwościami czułam się bardzo samotnie i bezradnie. Teraz, wiedząc, że to czytasz, zadajesz sobie podobne pytania, już tak nie jest. Ta delikatna zmiana w postrzeganiu: ja kontra świat na ja jako część świata sprawia, że staram się częściej zastanawiać nad tym, czy rzecz, którą projektuję, ma wpływ na inne kręgi – inne ludzkie i nie-ludzkie istoty. Bo ja w ciągu 40 lat z tego świata zniknę, plastik użyty do wyprodukowania i opakowania tego pilniczka niestety nie.

Kilka lat temu zaczęłam zbierać pytania i tak powstała ta lista – trochę dla siebie, w ramach samopomocy przy podejmowaniu decyzji. Teraz może również Tobie będzie pomocna. Zdaję sobie sprawę, że nie jest kompletna. Jeśli chcesz ją współtworzyć, proszę, napisz.

Pytania wstępne – warto je zadać nim zaczniemy projektować

• W jaki sposób możemy sprawdzić, czy nasz wyrób odpowiada na rzeczywiste potrzeby?

• Czy nasz wyrób służy tylko celom komercyjnym, czy ma również wartość społeczną?

• Czy możemy zaprojektować usługę, która zastąpiłaby potrzebę tworzenia tego wyrobu?

• Jak możemy wykorzystać nasz wyrób do zaspokojenia więcej niż jednej potrzeby?

• W jaki sposób możemy wpływać na inwestora, aby podejmował decyzje proekologiczne?

• Jakie kroki podjęliśmy, aby wprowadzić problematykę ekologiczną do procesu projektowego na wczesnym etapie?

• Jakie korzyści nasz wyrób może przynieść użytkownikom, a także szerszej społeczności?

• Jakie zagrożenia niesie ze sobą wprowadzenie tego wyrobu na rynek?

• Czy nasz produkt wspiera zrównoważony styl życia i świadome podejście do konsumpcji?

• W jaki sposób projekt uwzględnia lokalne warunki i potrzeby ekologiczne społeczności, w której będzie używany produkt?

• Jakie aspekty kulturowe i lokalne potrzeby użytkowników zostały uwzględnione w naszym projekcie?

• Jakie długofalowe efekty społeczne może wywołać wprowadzenie naszego produktu na rynek?

• Jakie opinie i potrzeby użytkowników końcowych uwzględniliśmy w procesie projektowym?

• Czy nasz produkt jest zgodny z wartościami etycznymi naszej firmy, w tym z poszanowaniem prywatności użytkowników oraz uczciwości w relacjach z dostawcami i pracownikami?

• Czy nasz produkt jest zgodny z naszymi wartościami?

Produkty fizyczne

Pytania dotyczące trwałości wyrobu

• W jaki sposób możemy zaprojektować produkt, który pozostanie ponadczasowy i nie będzie podlegał szybkim zmianom mody?

• Jakie działania podejmujemy, aby nasz produkt był trwały i niezawodny w codziennym użytkowaniu?

• Jak długo nasz wyrób będzie współpracował z istniejącą infrastrukturą techniczną, zarówno pod względem użytkowym, jak i serwisowym?

• W jaki sposób zaprojektujemy produkt, aby jego naprawa była łatwa, a wymiana zużytych części – prosta i efektywna?

• Jakie standardowe i łatwo dostępne komponenty powinny zostać użyte w naszym wyrobie, aby ułatwić jego serwisowanie?

• Jakie środki zabezpieczenia antykorozyjnego zastosujemy, aby nasz wyrób był odporny na warunki atmosferyczne?

• Jakie rozwiązania umożliwią łatwą konserwację i czyszczenie wyrobu, by zachować jego sprawność na dłużej?

• W jaki sposób projektujemy nasz wyrób, by umożliwić przyszłe modyfikacje i przedłużyć jego żywotność?

• Jakie rozwiązania technologiczne zastosujemy, aby nasz wyrób mógł być łatwo uaktualniany, zamiast wymiany całego produktu?

• Jakie rozwiązania zastosujemy, aby nasz produkt mógł być ulepszony (np. wymiana części) w przyszłości, bez konieczności wymiany całego systemu?

• W jaki sposób nasz produkt zostanie zaprojektowany, by wytrzymać zmiany technologiczne i sprawnie funkcjonować w przyszłych ekosystemach technologicznych?

• Jakie rozwiązania projektowe pozwolą na łatwe ponowne wykorzystanie lub przetworzenie naszego produktu (lub jego składowych) po zakończeniu jego pierwotnej funkcji?

Pytania dotyczące produkcji

• W jaki sposób możemy zoptymalizować proces produkcji, aby zużyć mniej energii?

• Jakie działania pozwolą nam ograniczyć zużycie wody podczas produkcji wyrobu?

• W jaki sposób zapewniamy, że produkcja nie zagraża zdrowiu ludzi zaangażowanych w proces (np. poprzez ograniczenie ryzyka dla zdrowia, ochrony środowiska czy nadmiernego wysiłku)?

• Jak produkcja wyrobu przyczynia się do zmniejszenia emisji dwutlenku węgla i innych gazów cieplarnianych?

• Jak uwzględniliśmy wykorzystanie energii odnawialnej w procesie produkcji?

• Jakie kroki zostały podjęte, aby zminimalizować lub wyeliminować emisję toksycznych gazów, cieczy i substancji stałych w trakcie produkcji?

• Jak produkcja wspiera lokalną gospodarkę, np. poprzez zatrudnianie lokalnych pracowników i wykorzystywanie surowców dostępnych w regionie?

• Jak możemy zminimalizować zużycie zasobów naturalnych i energii przez cały cykl życia produktu?

• Jakie rozwiązania zastosujemy, aby ograniczyć powstawanie odpadów w trakcie produkcji?

• Jakie metody możemy wykorzystać do ponownego przetworzenia lub wykorzystania powstałych odpadów?

• Czy istnieje możliwość zastąpienia tradycyjnych klejów, farb i impregnatów odpowiednikami bazującymi na wodzie?

• Czy produkcja wyrobu wymaga stosowania lakierowania proszkowego zamiast natryskowego?

• Jakie działania podejmujemy, aby zminimalizować użycie surowców nieodnawialnych w produkcji?

Pytania dotyczące użytkowania

• Czy możemy zoptymalizować zużycie energii przez produkt, poprawiając jego efektywność energetyczną w trakcie użytkowania?

• Czy zaprojektowaliśmy produkt w sposób, który zmniejsza zużycie wody podczas jego użytkowania?

• Czy użytkowanie produktu nie generuje emisji szkodliwych substancji do środowiska?

• Czy użytkowanie produktu nie powoduje emisji hałasu, który mógłby negatywnie wpłynąć na otoczenie?

• Czy nasz projekt optymalizuje efektywność energetyczną produktu, co skutkuje zmniejszeniem zużycia zasobów?

• Czy użytkowanie produktu nie generuje odpadów ani zanieczyszczeń, które mogą mieć negatywny wpływ na środowisko?

• Czy produkt przyczynia się do bardziej efektywnego wykorzystania zasobów w porównaniu do innych dostępnych rozwiązań na rynku?

• Czy produkt jest zaprojektowany tak, aby mógł być używany w różnych kontekstach, uwzględniając różnorodne warunki geograficzne i kulturowe?

• Czy użytkowanie produktu nie prowadzi do niezamierzonych konsekwencji środowiskowych, takich jak niekontrolowane emisje CO2?

Pytania dotyczące użytego materiału

• Czy możemy zmniejszyć ilość użytego surowca, na przykład poprzez pocienienie materiałów lub redukcję wielkości elementów (przy zachowaniu ich trwałości)?

• Czy wyrób nie został sztucznie powiększony, aby uzyskać wrażenie większej wartości?

• Czy używamy surowców biodegradowalnych, nadających się do recyklingu lub już zrecyklowanych?

• Czy właściwie dobieramy materiał, uwzględniając jego wpływ na cykl życia produktu?

• Czy materiał nie stwarza problemów związanych z jego utylizacją po zakończeniu cyklu życia produktu?

• Czy drewno, które wykorzystujemy, było suszone na powietrzu, czy w suszarni, co wiąże się z dużym zużyciem energii?

• Czy nie stosujemy materiałów pochodzących z terenów chronionych, aby nie zagrażały one różnorodności biologicznej?

• Czy preferujemy materiały lokalne, które nie wymagają kosztownego i długiego transportu?

• Czy wybieramy materiały z minimalnym wpływem na środowisko przez cały cykl życia produktu?

• Czy materiał, który stosujemy, jest w pełni przetwarzalny w kontekście jego całkowitego cyklu życia?

• Czy materiał posiada właściwości umożliwiające jego wielokrotne użycie lub recykling w przyszłości?

• Czy materiały, które wykorzystujemy, pochodzą z odpowiedzialnych źródeł, takich jak certyfikaty ekologiczne lub fair trade?

Pytania dotyczące zdolności do recyklingu

• Czy ograniczyliśmy liczbę części, starając się tworzyć wyroby jednoczęściowe, które są bardziej efektywne?

• Czy części zostały wykonane z tego samego materiału, przynajmniej w obrębie podzespołów zmontowanych trwale?

• Czy zaprojektowaliśmy wyrób w sposób, który umożliwia łatwy demontaż?

• Czy widzimy wyraźne podziały i czy dostęp do punktów montażu jest łatwy?

• Czy zminimalizowaliśmy liczbę elementów łączących, aby uprościć konstrukcję?

• Czy zaprojektowaliśmy produkt tak, aby mógł być łatwo demontowany bez konieczności używania specjalistycznych narzędzi?

• Czy demontaż może być zautomatyzowany, co zwiększy efektywność?

• Czy demontaż nie wymaga użycia toksycznych środków chemicznych?

• Czy nasz projekt jest zgodny z zasadami gospodarki o obiegu zamkniętym, zapewniając pełne odzyskiwanie i ponowne wykorzystanie materiałów?

• Czy wszystkie elementy produktu są odpowiednio oznaczone, co ułatwi proces recyklingu?

Pytania dotyczące opakowania

• Czy możemy sprzedać ten wyrób bez opakowania, zmniejszając w ten sposób nasz wpływ na środowisko?

• Czy zastosowaliśmy opakowania wielokrotnego użytku (np. system zwrotu opakowań lub take-back) lub wykorzystaliśmy materiały przetworzone, biodegradowalne i nietoksyczne?

• Czy opakowanie może być ponownie wykorzystane do innych celów, promując w ten sposób wielokrotne zastosowanie zasobów?

• Czy zredukowaliśmy wielkość i wagę opakowania, aby zmniejszyć zużycie surowców i energii?

• Czy opakowanie jest zaprojektowane w sposób, który ułatwia jego przetworzenie lub ponowne użycie przez konsumenta?

• Czy opakowanie zostało odpowiednio przystosowane do transportu, by zminimalizować uszkodzenia produktu i ograniczyć zużycie zasobów?

• Czy opakowanie spełnia ekologiczne standardy, np. poprzez odpowiednie oznaczenia dotyczące recyklingu?

• Czy istnieje możliwość ponownego wykorzystania opakowania w ramach systemów gospodarki o obiegu zamkniętym, promując zrównoważony cykl życia produktu?

Pytania dotyczące oznakowania

• Czy zadbaliśmy o to, aby instrukcje dotyczące zużycia energii, eksploatacji przyjaznej środowisku, recyklingu i likwidacji produktu były jasne i dostępne?

• Czy odpowiednio oznaczyliśmy części wyrobu przeznaczone do recyklingu, aby ułatwić ich późniejsze przetwarzanie?

• Czy oznakowanie produktu wyraźnie informuje użytkownika o odpowiedzialnych sposobach eksploatacji i utylizacji produktu?

• Czy oznakowanie produktu jest zgodne z wymogami prawa dotyczącymi ochrony środowiska i zdrowia, zapewniając pełną zgodność z regulacjami?

• Czy opakowanie zawiera wystarczające informacje na temat wpływu produktu na środowisko, umożliwiając użytkownikowi świadome decyzje?

• Czy oznakowanie zachęca użytkowników do odpowiedzialnego korzystania z produktu oraz jego recyklingu, promując zrównoważoną eksploatację?

Pytanie dotyczące prawa

• Czy upewniliśmy się, że wyrób spełnia wszystkie obowiązujące standardy prawne w zakresie ochrony środowiska we wszystkich krajach, w których planujemy jego sprzedaż?

• Czy nasz projekt jest przygotowany na zmieniające się przepisy prawne dotyczące ochrony środowiska i zrównoważonego rozwoju, tak aby mógł pozostać zgodny z wymogami w przyszłości?

• Czy w procesie projektowania uwzględniliśmy zmieniające się przepisy prawne dotyczące prywatności danych, takie jak RODO (GDPR) czy CCPA, aby chronić prywatność użytkowników?

Produkty cyfrowe

Dostępność

• Czy nasz produkt jest dostępny dla osób z różnymi rodzajami niepełnosprawności, takimi jak ograniczenia wzrokowe, ruchowe czy słuchowe?

• Czy nasz interfejs uwzględnia potrzeby osób z trudnościami w percepcji – czy posiada odpowiednio wysokie kontrasty i umożliwia powiększenie tekstu?

• Czy nasz projekt spełnia standardy dostępności WCAG (Web Content Accessibility Guidelines)?

• Czy nasz produkt można obsługiwać za pomocą różnych urządzeń wejściowych, takich jak klawiatura, mysz, ekrany dotykowe i inne?

• Czy nasze aplikacje mobilne mają wbudowane funkcje ułatwień dostępu, takie jak VoiceOver czy TalkBack?

• Czy nasz interfejs pozwala na personalizację – na przykład poprzez zmianę rozmiaru tekstu lub wybór motywów kolorystycznych, jeśli bazowa wersja tego nie uwzględnia?

• Czy nasz produkt jest przyjazny dla osób z różnymi ograniczeniami – czy zapewnia intuicyjny dostęp do funkcji, które mogą wymagać wsparcia?

• Czy testowaliśmy produkt z użytkownikami o różnych niepełnosprawnościach, aby mieć pewność, że dostępność jest na odpowiednim poziomie?

Bezpieczeństwo i Prywatność

• Czy możemy zapewnić pełną ochronę danych użytkownika, zgodnie z przepisami takimi jak RODO czy CCPA?

• Czy nasz proces rejestracji i logowania jest wystarczająco bezpieczny, na przykład dzięki dwuskładnikowemu uwierzytelnianiu?

• Czy użytkownik ma łatwy dostęp do zarządzania swoimi zgodami na przetwarzanie danych?

• Czy nasz produkt jest gotowy na odparcie cyberataków?

• Czy umożliwiamy użytkownikowi anonimowe korzystanie z wybranych funkcji?

• Czy dajemy użytkownikowi pełną kontrolę nad tym, które dane udostępnia i jak są one wykorzystywane?

• Czy zapewniamy maksymalne bezpieczeństwo danych użytkownika, chroniąc je przed nieautoryzowanym dostępem?

• Czy regularnie sprawdzamy bezpieczeństwo naszego produktu, aby mieć pewność, że każda potencjalna luka jest na bieżąco eliminowana?

Wydajność i Optymalizacja

• Czy nasz produkt działa płynnie na różnych urządzeniach, takich jak komputery, smartfony i tablety?

• Czy nasza aplikacja jest zoptymalizowana pod kątem szybkości ładowania?

• Czy nasz produkt działa efektywnie przy różnych warunkach sieciowych, na przykład przy wolnym połączeniu internetowym?

• Czy nasza aplikacja minimalizuje zużycie zasobów systemowych, takich jak pamięć, procesor i energia?

• Czy nasz system obsługuje dużą liczbę użytkowników bez obniżenia jakości usług?

Intuicyjność i UX/UI

• Czy nasz interfejs jest łatwy do zrozumienia dla nowych użytkowników?

• Czy procesy odpowiadające na podstawowe potrzeby użytkowników są szybkie i intuicyjne?

• Czy nawigacja po aplikacji jest logiczna i łatwa do opanowania?

• Czy oferujemy wskazówki dotyczące użytkowania, takie jak samouczki lub instrukcje, które pomagają w pełni wykorzystać produkt?

• Czy pozwalamy dostosować interfejs do indywidualnych potrzeb?

• Czy nasz produkt jest wizualnie spójny, a elementy interfejsu są czytelne i łatwe do zrozumienia?

Etyka angażowania użytkowników

• Czy projektowane przez nas algorytmy są zaprojektowane w sposób odpowiedzialny, uwzględniając dobrostan użytkowników?

• Czy nasze rozwiązania mają na celu maksymalizowanie czasu spędzanego przez użytkowników w aplikacji, czy raczej dążymy do stworzenia wartościowych doświadczeń, które pomagają użytkownikom?

• Czy stosujemy mechanizmy uzależniające (np. powiadomienia, "nagradzanie" użytkowników), które mogą prowadzić do nadmiernego zaangażowania i potencjalnych problemów zdrowotnych?

• Czy dążymy do projektowania zrównoważonych doświadczeń, które nie wykorzystują manipulanckich technik wpływających na decyzje zakupowe użytkowników?

• Czy nasze aplikacje oferują użytkownikom pełną kontrolę nad tym, jak długo spędzają czas w aplikacji, np. poprzez opcje zarządzania czasem ekranowym lub ustawienia prywatności?

• Czy oferujemy użytkownikom przejrzystość w zakresie algorytmów i sposobu, w jaki są generowane sugestie zakupowe lub treści?

• Czy bierzemy pod uwagę wpływ naszych mechanizmów na zdrowie psychiczne użytkowników, szczególnie w kontekście uzależnienia od mediów społecznościowych i aplikacji?

• Czy zapewniamy użytkownikom narzędzia, które pozwalają na świadome i odpowiedzialne korzystanie z aplikacji, zamiast ułatwiać im uzależnienie od niej?

• Czy produkt ma mechanizmy blokujące dostęp dla dzieci i młodzieży do treści przeznaczonych dla dorosłych, lub wbudowane funkcje kontroli rodzicielskiej?

• Czy aplikacja informuje użytkowników (w tym rodziców) o ryzyku nadmiernego czasu spędzonego w aplikacji, szczególnie dla młodszych użytkowników?

Aktualizacje i Utrzymanie

• Czy produkt jest regularnie aktualizowany, aby poprawiać jego funkcjonalność i wydajność, minimalizując tym samym potrzebę częstych, zasobożernych zmian urządzeń lub aplikacji?

• Czy aplikacja posiada system raportowania błędów i sugestii od użytkowników, co pozwala na ciągłe doskonalenie produktu bez konieczności wprowadzania radykalnych zmian?

• Czy aktualizacje są wprowadzane w sposób, który nie zakłóca działania produktu ani nie prowadzi do nadmiernego zużycia zasobów systemowych, takich jak pamięć, procesor czy energia?

• Czy regularne aktualizacje są przeprowadzane bez wpływu na dane użytkowników, zapewniając tym samym ochronę ich prywatności i zgodność z aktualnymi przepisami, jak GDPR, a także minimalizując ryzyko cyberataków?

Zarządzanie Zasobami i Kosztami

• Czy zadbaliśmy o to, by nasz produkt był zoptymalizowany pod względem kosztów utrzymania, np. poprzez minimalizowanie zużycia serwerów i pasma internetowego, co pomaga zmniejszyć nasz ślad węglowy?

• Czy koszt utrzymania produktu, taki jak serwisowanie i aktualizacje, jest przewidywalny, co pozwala na długoterminowe planowanie bez generowania niepotrzebnych wydatków i zasobożernych działań?

• Czy nasz system pozwala na efektywne zarządzanie danymi, np. poprzez czyszczenie niepotrzebnych danych i ich archiwizowanie, co zmniejsza obciążenie serwerów i wpływa na zmniejszenie zużycia energii?

• Czy aplikacja jest zaprojektowana w taki sposób, by działała sprawnie na różnych konfiguracjach sprzętowych i programowych, co pozwala użytkownikom korzystać z niej na starszych urządzeniach i zmniejsza potrzebę częstych zakupów nowych technologii?

Zrównoważony Rozwój i Odpowiedzialność Społeczna

• Czy firma, która wytwarza produkt cyfrowy, podejmuje działania w celu minimalizacji negatywnego wpływu na środowisko, np. poprzez optymalizację procesów produkcyjnych i energetycznych?

• Czy firma stosuje etyczne zasady zatrudniania, zapewniając uczciwe warunki pracy oraz poszanowanie praw pracowników?

• Czy firma odpowiedzialna za rozwój produktu wspiera organizacje prospołeczne lub angażuje się w działania, które promują zrównoważony rozwój i odpowiedzialne podejście do zasobów?

Słowo ostatnie

Udało Ci się dotrzeć aż tutaj! Wiem, ta lista jest długa (i wciąż niepełna), a samo scrollowanie jej może przytłaczać – to całkiem naturalne. Sama czasem mam wrażenie, że ciężar tej listy mnie przygniata, bo jak wdrożyć to wszystko, skoro samo przeczytanie jest wyzwaniem?
Wiesz, są ludzie, którzy świetnie opanowali sztukę mówienia 'tak': spróbuję tego, kupię to, pojadę tam. Ale wśród nich (nas) są też tacy, którzy trenują mówienie 'nie': nie potrzebuję, ograniczę, zrezygnuję.
I wiesz co? Myślę, że to właśnie 'nie' bywa najlepszym początkiem. Wybierz z tej listy to, co możesz i chcesz. Pamiętaj: 'Nie' to nie porażka – to przestrzeń na to, co ważne.